Catalunya

Zoals jullie weten verblijven we in de deelstaat Catalonië, in de provincie Girona.  We hebben opgemerkt dat de volksaard van de Catalaan wezenlijk verschilt van die in andere delen van Spanje waar we eerder zijn geweest. In gesprekken met buren in onze directe omgeving, Nederlanders, Engelsen en Duitsers, die hier permanent wonen en van hun pensioen genieten, hebben we ons een beeld kunnen vormen over wie dat nou zijn, die Catalanen en we vinden het leuk om dat met jullie te delen.

Catalonië; het is al eeuwenlang het rebellerende stiefkind van het Iberisch schiereiland. Gelegen in het noordoosten van Spanje heeft het Barcelona als hoofdstad, dat de op één na grootste stad van het land is. Een meerderheid van de Catalanen streeft er naar om onafhankelijk te zijn en wenst dat hun autonome regio door de Europese Unie erkend wordt als zelfstandige natie die los staat van Spanje.

De achterliggende gedachte is simpel: de Catalaan vindt dat Catalonië nu eenmaal geen Spanje is en wil dan ook geen Spanjaard genoemd worden. Vaak zie je hier deze graffiti gekalkt op huizen en gebouwen en dat maakt nieuwsgierig omdat je wilt weten wat er toch achter die uitspraak zit.

Deze emotie leeft al sinds 1714 toen de laatste Spaanse koning uit het Habsburgse huis zonder erfgenamen overleed en na de Spaanse Successieoorlog werd opgevolgd door een kleinzoon van Lodewijk XIV (de Zonnekoning), de Franse Felipe V (Filips van Anjou), die op 11 september van dat jaar Barcelona innam en met één pennenstreek de toenmalige zelfstandigheid van Catalonië ophief.

Deze gebeurtenis wordt ieder jaar op dezelfde datum als Nationale Dag van Catalonië (Diada Nacional de Catalunya), herdacht. De Diada is een dag van Catalaanse trots, veel vlagvertoon, festiviteiten en openlijk streven naar onafhankelijkheid. Het schijnt typisch Catalaans te zijn om een rampzalige dag, waarop de knechting begon, te benoemen tot feestdag! Zo willen ze die pijnlijke gebeurtenis blijkbaar ieder jaar opnieuw doormaken. Misschien welbewust, in een verlangen naar zelfkwelling om dit drama van toen ook nu nog tot in de diepste hoekjes van hun geest te kunnen voelen en met name om niet te zullen vergeten, net zoals wij Nederlanders 4 mei jaarlijks beleven ?

Dit jaar kreeg het feestje nog een extra dimensie omdat de premier van Catalonië officieel de zelfstandigheid opeiste en aankondigde om na de komende verkiezingen (als zijn partij wint) hierover een referendum (78% van de Catalanen is hiervoor) te willen houden. In Barcelona kwamen anderhalf miljoen mensen (21%!) op de been om te demonstreren en dat is op een totale bevolking van zeven miljoen toch wel imposant te noemen.

We moet ons wel bedenken dat er naast de politieke overwegingen en emotionele wensen ook financiële achtergronden meespelen. Deze regio, ondanks dat ook hier de economische crisis om zich heen dendert (in het eerste kwartaal van 2012 waren er hier zo’n 9.000 huisuitzettingen), is desondanks verreweg nog steeds de meest welvarende van Spanje. De provincie heeft een schuld van € 42 miljard, kan daarom niet meer lenen op de kapitaalmarkt en heeft nu bij de Spaanse nationale overheid voor € 5 miljard aan krediet moeten aankloppen. Aan de andere kant: de regio draagt jaarlijks aan Madrid minstens € 12 miljard belastinggeld af en veel betogers zijn van mening dat een onafhankelijk Catalonië er financieel beter voor zou staan dan nu het geval is. Het is duidelijk dat Madrid er nooit iets voor zal voelen om Catalonië ook daadwerkelijk af te staan aan de Catalanen. (Maar ja, wij willen Friesland of Limburg toch ook niet kwijt, in tegenstelling tot een paar overzeese gebiedsdelen die in discussie zijn?)

Een eigen vlag – La Senyera

La senyera is een vlag die bestaat uit vier horizontale rode banen op een gele (gouden) achtergrond.

Dit patroon was tot 1479 het symbool van het Koninkrijk Aragon en de graven van Barcelona. Vandaag de dag vindt men dit patroon terug in de vlaggen van gebieden die ooit Catalaans waren: Catalonië zelf en het Franse departement Pyrénées-Orientales voeren de vlag zonder aanpassingen. In het Catalaans betekent senyera ook "vlag", maar meestal verwijst de term naar de Catalaanse vlag of het patroon ervan. De Senyera is een van de oudste vlaggen ter wereld. Een veertiende-eeuwse legende vertelt dat de vlag sinds de elfde eeuw bestaat.Tijdens de regeerperiode van Francisco Franco (1939-1975) was de vlag verboden. Toen Catalonië in 1979 weer autonoom werd, werd de senyera opnieuw aangenomen als officiële vlag van de autonome regio Catalonië. Wat door de Catalaanse separisten wordt gebruikt is de estelada, een variant van de vlag met links een driehoek met ster. Sedert 1908 is het de vlag van de Catalaanse beweging die naar een onafhankelijke staat streeft. Het is maar dat jullie het weten! En vergeet niet dat Friesland ook zijn eigen vlag voert die zijn oorsprong vindt in 1499.

Eigen feestdagen

Catalonië wijkt ook af in de viering van andere feestdagen. Bekend als de dag van de geliefden wordt op 23 april Sant Jordi (de beschermheilige van Catalonië) gevierd. De dames krijgen uit naam van de liefde een roos en de mannen ontvangen als tegenprestatie een boek. De gewoonte van het schenken van een bloem stamt al uit de middeleeuwen. Het boekengeschenk werd ontwikkeld in de twintiger jaren van de vorige eeuw. In ieder geval op die dag worden er in deze regio minstens vier miljoen rozen en zo’n 800.000 boeken verkocht! (blijkbaar zijn de mannen minder in trek, of hebben die soms meerdere dames die ze lief hebben?)

Nog even een weetje over de naam Jordi. Die was tijdens de Franco periode verboden, dit om het Catalaanse nationalisme de kop in te drukken. Johan Cruyff speelde vanaf 1973 bij FC Barcelona. Een jaar later beviel zijn vrouw van een zoon die Jordi werd genoemd. Hoewel het gezin Cruijff op het moment dat hun zoon in een Amsterdams ziekenhuis werd geboren, al in Spanje woonde kon de Spaanse burgerlijke stand de aangifte niet weigeren omdat Jordi in Nederland was geboren. Johan Cruyff heeft zich ook door deze actie onsterfelijk gemaakt bij de Catalanen!

In tegenstelling tot de rest van Spanje worden in Catalonië, zoals in ons land, tweede Paasdag en tweede Pinksterdag, evenals tweede Kerstdag, wel gevierd. (De meeste winkels zijn dan echter wel open)

Waar de Catalanen echt niet voor warmlopen – “tja, we zijn geen Spanjaarden” – is het Nationaal Feest van Spanje (Fiesta Nacional de España) op 12 oktober. De ´ontdekking´ van Amerika en het ontstaan van het Spaanse overzeese rijk, zijn geen gebeurtenissen die ze erg interessant vinden. In Madrid is er op deze dag een grote militaire parade en worden er allerlei festiviteiten gehouden. In Catalonië gebeurt er nagenoeg niets.

Wat wel wordt gevierd is Allerheiligen (Todos los Santos) op 1 november. De overleden familieleden worden geëerd en herdacht, waarbij hun graven worden schoongemaakt en versierd met bloemen. Op die dag verkopen de bloemisten evenveel als in een heel jaar. Alleen in Catalonië worden er zogenaamde Castanyadas gehouden, waarbij allerlei lekkernijen worden gegeten zoals, gepofte kastanjes, panellets (kleine ronde schuimpjes gevuld met gemalen amandelen), moniatos (geroosterde zoete aardappelen) en gekonfijt fruit. De typische drank van dit feest is de moscatell, een halfzoete dessertwijn.

De Castanyada heeft overeenkomsten met Halloween in de Angelsaksische landen (we zagen dat rond die datum de groentenschappen gevuld waren met de gebruikelijke halloween pompoenen, die we later weer uitgestald terugvonden voor de huizen) en vindt zijn oorsprong in een eeuwenoud begrafenisritueel. Het Catalaanse gebruik om deze lekkernijen te eten rond Allerheiligen stamt waarschijnlijk uit de oude traditie om gedurende de nacht van 31 oktober de doodsklok te luiden. Familie van de klokkenluiders brachten ze deze voedzame hapjes zodat de klokkenisten fysiek in staat waren om de hele nacht aan de bel te blijven trekken.

Kerstdagen

Dit jaar hebben we voor de eerste keer in ons leven deze dagen in Spanje meegemaakt. Er is ons wel een hele aparte folklore getoond. De Catalaan heeft een speciaal gevoel voor humor. We hebben rond de Kerst kennis kunnen maken met de “Caganers”. Het grote voorbeeld van een Caganer – zowel letterlijk als figuurlijk – wordt jaarlijks tentoongesteld in een winkelcentrum in Barcelona. Het betreft een immense man van vijf meter hoog, met een soort kerstmuts op, die daar pontificaal z’n broek op de enkels heeft met een hoop ontlasting achter hem.

In deze tijd vind je op markten allerlei caganers uitgestald van ca.5 cm hoog, die vaak beroemde figuren uitbeelden, van Obama tot de paus en van Merkel tot aan Cruijff, die allemaal uitgebreid aan het poepen zijn. De Caganer (letterlijk de Kakker/de Schijter) ontstond volgens kenners in de 16e/17e eeuw met de achterliggende gedachte dat het de mens terugbrengt tot de basis en dat we van hoog tot laag allemaal gelijk zijn. Het wordt dan ook niet als een belediging gezien als men wordt uitgebeeld, maar juist als hoogachting. De tweede filosofie die achter het ontstaan van het beeldje zit is namelijk, dat wat de natuur geeft ook aan de natuur moet worden teruggegeven. Deze “schenking” werd beschouwd als een vorm van hergeboorte, want de mest garandeerde de eigenaar van de grond een jaar vruchtbare aarde en dus een goede oogst, maar daarmee eveneens hoop en voorspoed. Het werd dan ook als een eer en zegen beschouwd als iemand die “grote boodschap” op jouw land achterliet, zeker als het  een hoog geplaatst figuur was.

Tegenwoordig zetten de Catalanen een Caganer - in principe ieder jaar een nieuwe - in de kerststal thuis. Een beetje verdekt opgesteld en de sport is dat familie en vrienden op zoek gaan naar die verstopte Caganer.

Oud en Nieuw in Spanje

Er zijn nogal wat gebruiken in Spanje voor het vieren van Oud en Nieuw. Eén daarvan is om, als de klok twaalf uur slaat, tijdens iedere klokslag, een druif te eten. Dit zou voorspoed brengen. Dit gebruik is ontstaan na de bijzonder overvloedige duivenoogst van 1909. Omdat het nog niet meevalt om één druif per seconde te eten, begint de klok van het stadhuis in Madrid, die over heel Spanje wordt gevolgd, 36 seconden voor middernacht iedere drie seconden te slaan. Hierdoor heeft men in plaats van een seconde, drie seconden de tijd. (Tja, Spanjaarden houden van gemak….) Rond de feestdagen zijn er speciaal voor deze gewoonte kleine blikjes met twaalf druiven erin te koop!

Een andere mythe: Als je direct na de jaarwisseling met een (lege) koffer rond het huis loopt zou je kans maken om in het nieuwe jaar een bijzondere reis te gaan beleven, en volgens de overlevering in Catalonië, ja dames opgelet, snel naar Hunkermöller, brengt het dragen van rode lingerie met oud & nieuw de belevenis van geluk in de liefde. (Of dit met een oude of nieuwe liefde zou zijn wist de informant niet…….)

In ieder geval op z’n Catalaans: i un Feliç Any Nou! (Een heel gelukkig nieuwjaar)

Driekoningen op 5 en 6 januari (Dia de Reyes) 

Is voor Spaanse kinderen wat voor Nederlandse kinderen het sinterklaasfeest is. Al enkele weken van tevoren (de koningen schijnen nu eenmaal lang onderweg te zijn) schrijven ze aan de vorsten een brief over hun gedrag waarin ze ook cadeautjes vragen voor de ochtend van 6 januari. De avond tevoren zijn op veel plaatsen de drie koningen op hun rijdier (een kameel of ezel) te zien in optochten. Kinderen zetten dan hun schoen met hooi en water voor de rijdieren. Eetbare cadeautjes die ze de volgende ochtend rondom hun schoen vinden mogen ze direct opeten, maar met speelgoed mag volgens sommigen pas een jaar later worden gespeeld. Catalonië kent op Driekoningen sinterklaaspop Caca Tio (letterlijk vertaald als stront kerel, tja wat hebben die Catalanen toch met ontlasting?) die cadeautjes uitpoept als kinderen hem slaan met een stok.

Maar waar zitten nu nog meer verschillen tussen Spanje en dat Catalonië?

In Spanje bestaan grote regionale verschillen qua mentaliteit. Het noorden, waaronder Catalonië en Baskenland is relatief zakelijk, ingetogen, gedisciplineerd en liberaal en het zuiden meer informeel, toegankelijk, vrolijk, traditioneel familiegericht en minder halsstarrig. Vooral in het zuiden kent men het begrip deadline nauwelijks. Tijdsplanning wordt gezien als globale richtlijn en niet als een programma van dwingende streefdata.

 Als je je nader verdiept in de Catalaanse volksaard vind je, gek genoeg, ook opvallende overeenkomsten met die van ons. Zo staan de Catalanen in eigen land bekend als harde werkers, in tegenstelling tot bijvoorbeeld de Andalusiërs. Het is niet voor niets dat laatstgenoemden graag en veel de spot drijven met de Catalanen door ze weg te zetten als mensen die leven om te werken en niet weten te genieten van de goede dingen des levens.

Ze doen ook niet aan schone schijn of veel uiterlijk vertoon. Vinden het eenvoudigweg  onbelangrijk. Ze vallen niet graag op. Zijn geen schreeuwers maar juist heel bescheiden. Net als in Nederland zijn ze nalevers van het gezegde: “doe maar gewoon, dan doe je al gek genoeg”. Wat hier wel opvalt: als men in het verkeer vindt dat men voorrang heeft, dan wordt die ook echt genomen. Dus, geen fouten maken en oppassen!

Wat ook erg Nederlands aan de Catalanen is: de reputatie om gierig te zijn. In Catalonië is het daarom niet de gewoonte om een fooi achter te laten. Alleen als je echt exceptionele service hebt gekregen of exquise hebt gegeten, wordt er hier wel eens van af geweken. Maar liever niet.

De taal

Wat direct opvalt is dat de beide talen in veel gevallen van elkaar afwijken. Het Spaans stamt af van het plat gesproken Latijn, de taal van de gewone Romeinen, die het Iberische schiereiland gedurende 700 jaar in grote getale bewoonden. Met name onder invloed van het door de Moren tijdens hun bezetting gesproken Arabisch heeft de taal zich langzaam uit het Latijn verder ontwikkeld. Het Catalaans daarentegen heeft veel minder invloed van het Arabisch ondergaan, doordat de Moorse bezetting er veel korter geduurd heeft (zo’n 400 jaar minder). Daardoor is het veel dichter bij het Latijn gebleven dan het Castiliaans (Spaans). De scherpte en het macho gedrag van de Spanjaarden komt ook letterlijk tot uiting in hun taal. Die klinkt hard en weinig melodieus, net zoals het Arabisch van nu rond de Middellandse zee. Daarmee vergeleken is het Catalaans, internationaal erkend als aparte taal, veel gemoedelijker en zachter. De taal wordt het meeste gesproken in Catalonië maar ook daarbuiten zijn er gebieden waar Catalaans gesproken wordt.

Zo wordt de taal ook gesproken in het land Andorra waar het de officiële taal is, in het Zuid-Franse Roussillon, in het oosten van Aragón, in de autonome gemeenschap Valencia, in een klein gedeelte van Murcia, op de Balearen en zelfs in de stad Alghero op het Italiaanse eiland Sardinië. In totaal spreken ongeveer tien miljoen personen Catalaans.

Als je goed luistert en er wordt niet te snel gesproken dan hoor je overeenkomsten met het Frans. Opmerkelijk: als je er tijdens het winkelen even niet uitkomt met je beste Spaans, schakel dan over op het Frans.

Voorbeelden? “Goedendag” in het Catalaans is Bonjorn, in het Frans Bonjour en in het Spaans Buenos Dias. Het woordje klein? In het Catalaans evenals in het Frans is het petit, terwijl het Spaans pequeño aangeeft. Of als je iemand bedankt: mercès, in het Frans merci en in het Spaans gracias. En wat te denken van het woordje “Vaarwel”: Adéu, Frans Adieu en Spaans Adios (alle drie betekenen ze feitelijk “Ga met God”) en voor “alstublieft”: si us plau, s’il vous plait (Frans) en por favor (Spaans).  Als je een echte Catalaan(se) tegenover je hebt is er een grote kans dat je wordt begrepen!

Stierenvechten

Waar in de rest van Spanje de corrida (stierengevecht) en de grote zwarte stier de trotse machoziel van de Iberiërs verbeeldt en veel supporters trekt, vind je deze kenmerken in Catalonië nergens terug. De Catalanen hebben er zelf gewoon niks mee. Het werd hen opgedrongen. Het is dan ook geen toeval dat Barcelona een van de eerste steden is waar het stierenvechten werd verboden. (en sinds begin 2012, na een referendum,  in heel Catalonië)

Heel belangrijk

Ze houden van eerlijke, simpele dingen. Als die dan ook nog mooi of lekker zijn, is dat meegenomen. Dat wordt ook weerspiegeld in de Catalaanse keuken. Je kunt een Catalaan dan ook niet harder treffen dan hem zijn dagelijkse pa amb tomàquet te onthouden. Pa amb tomàquet, oftewel 'brood met tomaat' in het Catalaans, is een gerecht uit de Catalaanse keuken dat bestaat uit (meestal geroosterd) brood met daarop gewreven tomaat. Het wordt gekruid met olijfolie en zout en meestal wordt er eerst knoflook op het brood gewreven voordat hetzelfde gedaan wordt met de tomaat. In veel Catalaanse restaurants is de tomatenmix al van tevoren klaargemaakt en hoeft men het vervolgens alleen nog op het brood te smeren. Het gerecht kan worden geserveerd met verscheidene worsten, ham, kaas, ansjovis of andere gemarineerde vis, of geroosterde groenten zoals paprika en aubergine. Heerlijk, gezond en zonder poespas.

Tot slot

Catalanen zijn niet een-twee-drie te doorgronden. Beschouwen iemand niet snel als vriend en laten iemand niet gauw toe in hun privésfeer. Maar je ervaart wel dat er nog meer is dan die mooie stranden en baaitjes, de prachtige steden en die fabelachtige voetbalclub. Het is niet voor niks dat er zoveel Hollandse voetballers zijn geslaagd en triomfen hebben gevierd bij FC Barcelona. Net als de bewoners van onze “Lage Landen” is het is een eeuwenoud volk met veel morele waarden en dat op een ingetogen manier trots is.

Op 2 januari a.s. reizen wij terug naar Nederland. Op de volgende pagina verslaan we die trip en onze aankomst in ons koude kikkerlandje, maar in ieder geval het was een genot om hier te zijn en een belevenis om hier meer dan vier maanden te vertoeven!